Những năm đầu của thế kỷ XX nền giáo dục ở Việt Nam đang ở vào bước quá độ, nhà Nguyễn thì cố giữ lại lối học khoa cử đã có từ lâu, lấy chữ Hán làm ngôn từ chính thức, lấy kinh truyện của thánh hiền mượn của Trung Quốc làm nội dung đào tạo lớp sĩ phu trung thành phục vụ cho chế độ.
Về phía thực dân Pháp họ thấy rõ lối học này đã lỗi thời, không thích hợp với thời cuộc và càng không thích hợp với ý đồ thống trị của họ, nên đã chủ trương thay đổi. Vì vậy ở bậc sơ học thì dạy bằng quốc ngữ, còn ở bậc cao đẳng tiểu học thì tiếng Pháp là tiếng chính thức, đến bậc tú tài thì tiếng Việt không còn nữa.
Phong trào Tân học do Phan Bội Châu và Phan Chu Trinh khởi xướng nhằm xóa bỏ lối học khoa cử và lối học nô lệ, xây dựng nền giáo dục thực sự của dân tộc, tuy bị thực dân Pháp theo dõi khủng bố đàn áp gắt gao, nhưng đã ảnh hưởng đến nhiều tầng lớp có học vấn trong nhân dân, dù nền giáo dục theo lối Tân học chưa rõ hình thái, mong ước được học theo kiểu mới đang âm ỉ trong lòng người dân, từ đó đã có những cuộc vận động kêu gọi đóng góp,ủng hộ của các mạnh thường quân vào việc xây dựng trường cho con em mình đi học.
Tại huyện Tân Định lúc bấy giờ (Ninh Hòa nay), Hội đồng Nguyễn Duy Phiên(1) là người đầu tiên đã đứng ra vận động thân hào, nhân sĩ trong huyện đóng góp ủng hộ kinh phí để xây cất trường cho con em trong huyện đi học.
Năm Khải Định thứ 12 (1922) một ngôi trường có lối kiến trúc phương
Trường Pháp – Việt Ninh Hòa( ảnh chụp năm 2020)
1)Hiện nay tại Trường Pháp- Việt Ninh Hòa vẫn còn tấm bia đá ghi công các vị chức sắc của các làng, tổng , phủ Ninh Hòa lúc bấy giờ đã có công đóng góp ủng hộ để xây dựng trường.
Tây(Vou bam) đã được xây dựng gồm 02 phòng và một tầng lầu, trường được mang tên là École Éle’mentaire Fran co- Anammite de Vinh Phu( Trường sơ học Pháp- Nam Vĩnh Phú).
Từ khi được xây dựng trường cho đến nay ngôi trường này đã có nhiều tên gọi khác nhau.
Giai đoạn từ 1922 đến năm 1930, trường được mang tên là École Élémnteire Franco- Annamite de Vinh Phu ( Trường sơ học Pháp- Nam Vĩnh Phú, trường chỉ có 3 lớp Dự bị, Đồng ấu và Sơ đẳng, cuối lớp học sơ đẳng phần Hán văn và Pháp văn học sinh phải thi lấy bằng sơ học yếu lược.
Giai đoạn từ 1930 đến 1935, để đáp ứng cho việc phổ cập hết bậc biểu học, nhà trường mở thêm lớp nhì nhỏ, lớp nhì lớn và lớp nhất, năm 1932 nhà trường
trưng dụng ngôi nhà Trạm Hòa Mỹ bên cạnh, là trạm dịch( nhà Bưu điện của Triều Nguyễn nay đã mất) để dạy lớp năm và lớp tư.
Sau năm 1932 Trường Pháp - Việt Ninh Hòa trở thành một trường học hoàn chỉnh với sáu lớp học từ Đồng ấu, Dự bị, Sơ đẳng, lớp nhì nhỏ, lớp nhì lớn và lớp nhất.
Năm 1934, trường cất nhà trú mưa và xây thêm ba phòng học bên trái của trường đến nay vẫn còn và trường được đổi tên là École Primaire Complé - Mentaire Franco- Indi gène ( trường tiểu học bổ túc Pháp - Bản xứ) do đó trường mới có tên là trường tiểu học Pháp -Việt(2).
Đến năm 1935 tên trường lại được đổi là École Primaire de Ninh Hòa
(Trường tiểu học Ninh Hòa).
Từ năm 1946 - 1954 Trường xây thêm một số phòng ( dãy nhà dài bên phải của trường), đến năm 1952 trường xây thêm một dãy phòng học sát tường thành của Chùa Hải Nam (Huỳnh Phủ Hội quán).
Trong giai đoạn này trường vẫn dạy chương trình tiếng Việt và tiếng Pháp nhưng ba năm sau cùng của bậc tiểu học, chương trình nặng về tiếng Pháp hơn.
Từ năm 1954- 1975 tên trường được đổi lại bằng tiếng Việt là Trường tiểu học cộng đồng Ninh Hòa.
Sau năm 1975 trường được đổi tên là trường cấp I Ninh Hiệp, trường cấp 1+ 2 Ninh Hiệp, trường Chính trị( trường Đảng Ninh Hòa).
Đến năm 1994 Trường Pháp- Việt Ninh Hòa được trưng dụng làm Nhà Truyền thống huyện Ninh Hòa, năm 2005 Nhà Truyền thống được xây dựng tại vị trí mới
( nay là Trung tâm Văn hóa- Thông tin và Thể thao) Trường Pháp- Việt được giao cho Trung tâm Bồi dưỡng chính trị quản lý và sử dụng cho đến nay.
Trường Pháp- Việt Ninh Hòa hiện nay tọa lạc tại số 166, đường Trần Quý Cáp thị xã Ninh Hòa, ngôi trường đã tồn tại gần 100 năm nay, trong khoảng thời gian đó trường đã có nhiều thế hệ học sinh, nhiều người đã từng học và nhiều thầy giáo đã từng dạy ở đây. Được sự dạy dỗ, giáo dục, lý tưởng cách mạng và đã sớm
giác ngộ cách mạng sau này trưởng thành đã có nhiều đóng góp cho quê hương Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa nói riêng và cả nước nói chung trong sự nghiệp đấu tranh cách mạng và xây dựng quê hương đất nước.
Sau khi trường được xây dựng, từ năm 2923 đến năm 1926 hai thầy giáo
2)Người Pháp dùng từ In digène dịch là ( Bản xứ) để chỉ người Việt Nam nên ta dùng chử Pháp - Việt để dịch cụm từ Franco- In digène.
Ngô Đức Diễn) và Dương Chước(3), (cả hai đều là đảng viên Đảng Tân Việt, tiền thân của Đảng cộng sản Việt Nam) đã được phân công về dạy tại trường này.Tại đây thầy Ngô Đức Diễn đã tích cực tham gia hoạt động tuyên truyền giáo dục lòng yêu nước theo quan điểm của chủ nghĩa Mác- Lê nin đến đội ngũ giáo viên của nhà trường như: Thầy Nguyễn Bào, Dương Chước, Đặng Văn Lợi cùng một số học sinh của trường như: Lê Dung (4), Lê Anh, Đỗ Long, Võ Lượng, từ các giáo viên và học sinh này tiếp tục mở rộng tuyên truyền trong các tầng lớp nhân dân để gây dựng cơ sở tổ chức của Đảng Tân Việt ở Phủ lỵ Ninh Hòa.
Năm 1928 người học sinh đầu tiên của trường là Lê Dung được thầy giáo Dương Chước giới thiệu với Nguyễn Khắc Tài và Bùi Giáo (là đảng viên của Đảng Tân Việt ở Nha Trang) và được kết nạp vào Đảng Tân Việt, từ đó cơ sở cách mạng của Đảng Tân Việt Phủ Ninh Hòa được thành lập, từ cơ sở cách mạng đầu tiên là Trường sơ học Pháp- Việt. Sau đó đồng chí Lê Dung đã kết nạp đồng chí Đỗ Long và Nguyễn Xướng, Huỳnh Hải, Võ Cạnh, Lê Anh, Đỗ Long, Võ Lượng, Lê Kế.
Như vậy có thể nói hệ thống tổ chức của Đảng bộ Tân Việt Khánh Hòa mà cơ sở đầu tiên là trường Pháp- Việt và đây còn là tiền thân của Chi bộ cộng sản của tỉnh Khánh Hòa sau này.
Cũng từ mái trường này mà nhiều học trò của trường đã sớm giác ngộ lý tưởng cách mạng, yêu nước, tham gia rất nhiệt tình là thành phần nòng cốt của trong phong trào Việt Minh và các hoạt động sau này và nhất là trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược.
Quá trình tham gia hoạt động đấu tranh cách mạng, nhiều đồng chí là học sinh của trường đã bị địch bắt, tra tấn tù đầy, giết hại có người đã hi sinh trong kháng chiến như: Võ Văn Ký (5)Ninh Thân, Nguyễn Lưu(6)( Bình Trị- Ninh Bình) Nguyễn Ngọc Châu( Ngũ Mỹ- Ninh Xuân) Đỗ Thanh Tân vv… một số học sinh đã tập kết ra Bắc( Nguyễn Văn Thông) và tham gia hoạt động trang các ngành, các lĩnh vực khác nhau( Đào Xuân Quý)(7), hay thoát ly tham gia vào lực lượng vũ trang của huyện, của tỉnh, an ninh, đội công tác vũ trang chiến đấu bảo vệ Tổ Quốc( Bùi Đoàn)(8), sau khi thống nhất đất nước đã trở về lại quê hương tham gia xây dựng quê hương, đất nước(Đinh Hòa Khánh) (9) vv…làm rạng danh cho nhà trường, gia đình và quê hương.
(3) Còn gọi là trợ Chước, Người đi đầu trong đoàn biểu tình ngày 16/7/1930 kéo vào phủ Đường đưa bản yêu sách bắt viên tri phủ Đinh Bá Cẩn phải chấp nhận ký vào bản yêu sách do đoàn biểu tình đưa ra…
(4)) Bí thư đầu tiên của Đảng bộ huyện Tân Định nay là thị xã Ninh Hòa.
(5) Liệt sĩ Võ Văn Ký hi sinh trước nhà ga Nha Trang, nay có tượng đài và quảng trường ở Nha Trang ,
(6) Trưởng ty thông tin tuyên truyền Ninh Hòa- Khánh Hòa bị địch bắt và giết hại tháng 9/1955.
(7) Làm việc ở Bộ ngoại giao, đến năm 1960 chuyển về công tác trong Hội nhà văn Việt Nam, người đã có nhiều tác phẩm được dư luận chú ý.
(8) Từng là huyện đội trưởng huyện Ninh Hòa, rồi tỉnh đội trưởng tỉnh Khánh Hòa là đại tá trong Quân đội nhân dân Việt Nam.
(9)Thành viên Ban chỉ đạo chiến dịch Mậu Thân 1968 của huyện Ninh Hòa , sau 1975 là Giám đốc sở giáo dục Khánh Hòa.
Với những giá trị, về lịch sử - văn hóa to lớn, trường Pháp Việt- Ninh Hòa đã được Ủy ban nhân dân tỉnh Khánh Hòa xếp hạng di tích lịch sử- Văn hóa năm 2013.
Bia di tích lịch sử - văn hóa trường tiểu học Pháp- Việt Ninh Hòa
Trường Pháp- Việt Ninh Hòa là niềm tự hào của các thế hệ thầy giáo, học sinh đã gắn bó với ngôi trường, là niềm tự hào của tất cả người dân Ninh Hòa về truyền thống hiếu học, yêu nước, cách mạng.
Thế hệ học sinh các trường trên quê hương Ninh Hòa hôm nay rất đổi tự hào trên mảnh đất quê hương mình đang tồn tại một di tích lịch sử- văn hóa có giá trị giáo dục truyền thống học tập và truyền thống cách mạng trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Di tích lịch sử Trường Pháp - Việt Ninh Hòa được xếp hạng di tích cấp tỉnh theo Quyết định số 57/QĐ-UBND ngày 07/01/2013.