Trên hành trình từ Bắc vào Nam và từ Nam ra Bắc theo quốc lộ 1A đi qua địa phận của thị xã Ninh Hòa, có một đèo đất nhỏ, từ lâu dân gian đã đặt tên cho đèo này là đèo Bánh Ít.
Theo Tờ bản đồ Ninh Hòa Phủ đồ năm Minh Mạng thứ 12 (1831), hiện đang được lưu giữ tại Nhà Truyền thống thị xã Ninh Hòa, thì địa danh đèo Bánh Ít thuộc dãy núi Phú Như, hay dãy núi Ổ Gà, nay thuộc tổ dân phố Hà Thanh 1, phường Ninh Đa. Năm 1886, tại đây đã xảy ra trận đánh giữa quân Pháp với nghĩa quân Cần Vương do Trần Đường và Trịnh Phong chỉ huy.
Ngược dòng thời gian hơn một thế kỷ trước, sau cuộc tấn công vào nơi đóng quân của quân Pháp ở kinh thành Huế bị thất bại, ngày 05/7/1885 quan đại thần Tôn Thất Thuyết đưa vua Hàm Nghi ra vùng Tân Sở, Cam Lộ, Quảng Trị lập căn cứ chống Pháp, tại đây, ngày 13/7/1885 Tôn Thất Thuyết lấy danh nghĩa vua Hàm Nghi đã ban chiếu Cần Vương kêu gọi nhân dân phò vua chống Pháp.
Hưởng ứng Chiếu CầnVương các đạo quân ứng nghĩa Cần Vương ở Khánh Hòa đã được hình thành và hoạt động mạnh mẽ từ cuối năm 1885, do Trần Đường, Trịnh Phong và Nguyễn Khanh lãnh đạo, tại huyện Tân Định (nay là thị xã Ninh Hòa) nghĩa quân đã lập một số căn cứ để chống lại các cuộc càn quét của quân Pháp như: Hòn Khói, Đèo Rọ Tượng, Hòn Hèo ...
Địa danh về phong trào Cần Vương chống Pháp ở Ninh Hòa tuy nhiều, nhưng do nguồn tư liệu lịch sử trong quá trình sưu tầm còn lại quá ít, trong khuôn khổ của bài viết này xin giới thiệu trận đánh tại đèo Bánh Ít là trận đánh có nguồn tư liệu khả tín nhất và cũng là trận đánh nổi bật nhất của phong trào Cần Vương chống Pháp ở Ninh Hòa giai đoạn (1885-1886).
Đèo Bánh Ít tổ dân phố Hà Thanh 1, phường Ninh Đa nơi xảy ra trận đánh rải trái mù u của nghĩa quân Cần Vương do Trịnh Phong và Trần Đường chỉ huy năm 1886
Sau khi chiếm được bán đảo Hòn Khói, thực dân Pháp đã cho quân đóng đồn tại đây lấy tên là đồn Hòn Khói, do viên chỉ huy là đại úy Cheroutre làm trưởng đồn, đồng thời tiếp tục mở rộng phạm vi đánh chiếm ra các địa phương xung quanh.
Trước sự tấn công của một quân đội nhà nghề được trang bị vũ khí hiện đại và thiện chiến, để ngăn chặn bước tiến của quân Pháp, nghĩa quân của Trịnh Phong đã phối hợp cùng với nghĩa quân của Tổng trấn Trần Đường, lúc này đang đóng quân ở Dốc Thị (Vạn Ninh), cùng chặn đánh quân Pháp tại đèo Bánh Ít. Nghĩa quân đã lập trận địa, lấy trái mù u rải trên đường đi rồi dùng rơm, rạ phủ kín lên trên, nghĩa quân mai phục hai bên đường đèo, khi quân Pháp đến, nghĩa quân đốt rơm, rạ, gây khói và chặn ở hai đầu đường, làm địa hình quân Pháp bị hoảng loạn, quân Pháp chạy dẫm đạp lên trái mù u trơn ngã, nghĩa quân xông ra dùng vũ khí thô sơ để tiêu diệt, vì vậy trận đánh này còn có tên là trận rải trái mù u (1).
Trận đánh này diễn ra ngày 25/3/1886, quân Pháp do trung úy Humbert và thiếu úy Bailly Chailly chỉ huy trung đội bộ binh kết hợp với một số quân địa phương khoảng 120 người đóng tại làng Xuân Mỹ (Ninh Thọ ngày nay) đánh nhau với lực lượng nghĩa quân, bằng những trận đánh xáp lá cà, bằng lưỡi lê, mã tấu, giáo, mác; kết thúc trận đánh cả hai bên đều chịu nhiều tổn thất “quân Pháp thu được một số súng tự tạo, nhiều mã tấu, đại đao, giáo mác....”(2) Trong trận này, nghĩa quân Cần Vương có 05 người bị tử trận, trong đó có Đội trưởng Đội thiên côn Trần Văn Lương (3).
Bia mộ của Đội trưởng Đội thiên côn Trần Văn Lương tại nghĩa trang Hòn Miếu, xã Ninh Hưng
(1) Hiện nay tại thôn Quang Đông, xã Ninh Đông vẫn còn địa danh ngã ba Mù u.Theo lời các cụ cao niên kể lại vùng này trước đây rất nhiều cây Mù u và nghĩa quân Cần Vương đã lấy trái Mù u tại đây để rải trên đèo Bánh Ít đánh Pháp năm 1886.
(2)) Đào Nhật Kim, sự phối hợp chiến đấu của nghĩa quân phú Yên và Khánh Hòa trong phong trào Cần Vương chống Pháp cuối thế kỷ XIX, Tạp chí Văn hóa Thể thao & Du lịch Khánh Hòa, số 4-2008, trang 14.
(3) Theo hồi ký" Ông nội tôi "của ông Trần Thà là cháu nội của Trần Văn Lương, hiện ở 62 Phù Đổng- Nha Trang, thì Trần Văn Lương rất giỏi võ về thiên côn (đánh gậy) nên được tôn là Đại huynh thiên côn, ông bị trúng đạn của Pháp và hi sinh lúc 36 tuổi, hiện nay gia tộc của ông đã làm lễ rước vong linh của ông về nhập mộ xây tại nghĩa trang Hòn Miếu xã Ninh Hưng.
Để lưu lại sự kiện lịch sử này, vào năm 2014, Trung tâm Bảo tồn di tích tỉnh Khánh Hòa đã dựng bia di tích tại đèo Bánh Ít. Nội dung trong bia như sau:
“Nơi đây, năm 1886, Bình Tây Đại tướng Trịnh Phong và Tổng trấn Trần Đường lãnh đạo phong trào Cần Vương ở Khánh Hòa đã tổ chức, chỉ huy lực lượng nghĩa quân anh dũng chiến đấu ngăn chặn quân pháp xâm lược”..
Phong trào Cần Vương chống Pháp ở Khánh Hòa, với trận đánh rải trái mù u tại đèo Bánh Ít ở Ninh Hòa đã được ghi vào trong lịch sử Đảng bộ Đảng Cộng sản Việt Nam huyện Ninh Hòa giai đoạn 1930- 1975, để nhắc nhở mọi người về truyền thống đấu tranh buất khuất của cha ông ta, giúp nhiều thế hệ con, cháu hiểu, khâm phục và trân trọng những thành quả mà bao thế hệ những người đi trước đã đổ nhiều mồ hôi, nước mắt và xương máu mới có được nền độc lập của ngày hôm nay.
Bia di tích lịch sử đèo Bánh ít, tổ dân phố Hà Thanh1, phường Ninh Đa
Mong rằng trong thời gian tới các cơ quan chức năng cần tiếp tục sớm tiến hành khảo sát, thu thập tài liệu, lập hồ sơ khoa học và xây dựng bia di tích các địa danh về phong trào Cần Vương chống Pháp ở Ninh Hòa còn lại, để góp phần bảo tồn và tuyên truyền giáo dục truyền thống đấu tranh cách mạng của cha ông cho thế hệ trẻ hôm nay và cho cả mai sau.