ĐỘI TỰ VỆ VŨ TRANG PHƯỚC THIỆN
MAI XUÂN HỒNG, TRẦN ĐẬU
Ngày 9-3-1945 Phát xít Nhật đảo chính thực dân Pháp đưa Trần Trọng Kim thành lập chính phủ bù nhìn làm tay sai cho chúng. Nhật dựng ra tổ chức thanh niên Phan Anh hòng lừa bịp ép buộc thanh niên vào tổ chức này để phục vụ cho cuộc chiến tranh xâm lược.
Tổng Phước Thiện ( Ngày nay xã Ninh Thọ, Ninh An và một phần của xã Ninh Trung) đối với thanh niên thì bị đe dọa dụ dỗ đi lính cho Nhật, đối với kinh tế đây là vùng nhiều người trồng bông, dệt vải bị bọn chúng trưng thu, trưng mua bằng phiếu với giá rẻ mạt, như cướp không, nhân dân phải đào hầm bí mật hoặc mang ra rừng chôn giấu tẩu tán đi nơi khác để bán. Trong bối cảnh đó, được sự lãnh đạo của cấp trên (Việt Minh Tổng) cho tổ chức thanh niên cứu quốc của Mặt trận Việt Minh. Ở vùng này, thành lập đội tự vệ vũ trang vào tối ngày 25-6-1945 tại thôn Ninh Điền, đội có 7 đội viên do anh Mai Hổ làm đội trưởng, anh Mai Dõng đội phó, anh Lê Mét liên lạc. Anh em trong đội ở độ tuổi thanh xuân từ 20 - 26 có lòng yêu nước và căm thù bọn thực dân phát xít xâm lược và bọn tay sai bán nước, nguyện cống hiến giúp dân trong cảnh lầm than nô lệ.
Đội huấn luyện thông qua hình thức học tập võ nghệ để che mắt địch, đội đã giúp dân chuyển bông vải bán đi nơi khác, thoát ly sự bao vây, cấm vận, mua rẻ của bọn Hương Lý tay sai, vận động thanh niên không hợp tác, chống bắt lính của địch. Những ngày đầu tiên mới thành lập đội hoạt động sôi nổi tích cực có tác dụng tốt đối với thanh niên và nhân dân địa phương, nên có thêm 6 thanh niên ở Xuân Mỹ, Ninh Điền, Chánh Thanh, Ninh Ích tự nguyện gia nhập đội tăng quân số lên 13 đội viên.
Theo sự chỉ đạo của Ban chuẩn bị khởi nghĩa Tổng Phước Thiện cho thành lập thêm một đội tự vệ vũ trang tập hợp các thanh niên có cảm tình với cách mạng ở thôn Lạc Bình, Xuân Phong, Xuân Mỹ được tổ chức vào ngày 10-8-1945 tại thôn Xuân Mỹ có 14 đội viên. Hai đội sát nhập lại lấy tên Đội tự vệ vũ trang Phước Thiện do anh Mai Phú ( Hai phó) làm đội trưởng, anh Lê Chiện ( tức Huấn) làm chính trị viên, anh Mai Hổ ( Mai Xuân Hồng) đội phó trực tiếp phụ trách phân đội Ninh Điền, anh Nguyễn Phổ (Nguyễn Trọng Kha) phụ trách phân đội Xuân Mỹ.
Trong khí thế sôi nổi cho ngày khởi nghĩa đội vừa huấn luyện, lo rèn vũ khí, vừa tuyên truyền vận động thanh niên, nhân dân chuẩn bị tham gia khởi nghĩa.
Nhận lệnh của ủy ban khởi nghĩa huyện Vạn Ninh tối ngày 13-8-1945, đội hành quân bí mật luồn lách trong rừng ngõ hẻm để tránh các điểm canh của các thôn làng trên đường đi qua. Đội tập kết đúng thời gian quy định để cùng nhân dân giành chính quyền ở huyện Vạn Ninh thắng lợi vào sáng ngày 14-8-1945.
Trưa ngày 15-8 theo yêu cầu của Việt Minh Hòn Khói đội được lệnh hành quân bao vay đồn lính Nhật ở Ninh Hải hỗ trợ cho nhân dân Hòn Khói (3 xã Ninh Hải, Ninh Diêm, Ninh Thủy ngày nay) khởi nghĩa giành chính quyền.
Ngày 16-8 phân đội Ninh Điền hỗ trợ nhân dân thôn Sơn Định Chánh Thanh bắt tên lí trưởng và chánh tổng Phước Thiện giao ấn tín tài liệu cho lực lượng khởi nghĩa.
Tháng 9-1945 đội được rút làm nòng cốt xây dựng bộ đội tập trung của huyện Vạn Ninh để tiếp tục trường kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, đế quốc Mĩ xâm lược.
Đội tự vệ vũ trang Phước Thiện ra đời trong cao trào khởi nghĩa tháng 8 ở địa phương, đội đã góp phần tích cực vào cuộc khởi nghĩa tháng 8 ở hai huyện Vạn Ninh, Ninh Hòa và tiếp tục tham gia xây dựng quân đội nhân dân Việt Nam anh hùng.