PHẦN KẾT LUẬN
Ninh Hòa là huyện có tổ chức Đảng Cộng sản rất sớm, Đảng bộ được công nhận thành lập cùng ngày với Đảng bộ Đảng Cộng sản Việt Nam tỉnh Khánh Hòa, ngày 24.2.1930. Từ đó đến 30.4.1975, Đảng bộ đã trãi qua một chặng đường lịch sử 45 năm xây dựng, chiến đấu và trưởng thành, giành nhiều thắng lợi vẽ vang, cùng toàn tỉnh góp phần xứng đáng vào sự nghiệp giải phóng dân tộc, thống nhất Tổ quốc và chủ nghĩa xã hội do Đảng và Bác Hồ kính yêu lãnh đạo.
Từ khi còn là huyện Tân Định, Ninh Hòa đã là huyện có phong trào cách mạng mạnh nhất tỉnh. Đảng bộ thành lập chưa đầy 5 tháng, thực hiện Chỉ thị của Tỉnh ủy lâm thời, đã lãnh đạo thắng lợi cuộc biểu tình ngày 16.7 - một cuộc đấu tranh quy mô lớn, quyết liệt, nổ ra sớm nhất và giành thắng lợi vang dội ở Nam Trung bộ, góp phần châm ngòi nổ cho cao trào Xô - Viết Nghệ - Tỉnh và cao trào cách mạng cả nước trong những năm 1930 - 1931.
Sau Nhật đảo chính Pháp (9.3.1945) phong trào cách mạng của Ninh Hòa dân thành cao trào tiền khởi nghĩa rất mạnh mẽ và sôi nổi. Nhiều cuộc đấu tranh của quần chúng chống Nhật diễn ra quyết liệt. Nhiều cuộc Hội nghị thành lập Ban vận động Việt Minh tỉnh; Tỉnh ủy lâm thời; bàn việc thống nhất các tổ chức Việt Minh trong tỉnh và bàn việc chuẩn bị khởi nghĩa giành chính quyền… đều được tỉnh triệu tập họp tại Ninh Hòa, đại biểu các huyện, thị về dự rất đông, đều được bảo đảm an toàn bí mật. Nhiều Đội tự vệ vũ trang bí mật đầu tiên trong huyện, trong tỉnh lần lượt được hình thành. Đây là những đơn vị tiền thân của lực lượng vũ trang huyện, tỉnh hiện nay. Ngày truyền thống lực lượng vũ trang Khánh Hòa (14.7) cũng xuất phát trong phong trào này. Đồng chí Bí thư Tỉnh ủy lâm thời cũng đứng tại Ninh Hòa để chỉ đạo phong trào toàn tỉnh và trực tiếp hoạt động và chỉ đạo phong trào Ninh Hòa. Có thể nói Ninh Hòa, bao gồm cả tổng Phước Thiện lúc đó là cái nôi cách mạng, là chỗ dựa cho sự chỉ đạo của Tỉnh ủy lâm thời đối với phong trào trong tỉnh.
Phát xít Nhật vừa đầu hàng Đồng Minh, cuộc khởi nghĩa của huyện Vạn Ninh bùng nổ thắng lợi, tận dụng thời cơ thuận lợi Ninh Hòa phát động khởi nghĩa các khu vực, đến ngày 17.8.1945 khởi nghĩa giành chính quyền Phủ thắng lợi. Sau huyện Vạn Ninh, cuộc khởi nghĩa thành công ở Ninh Hòa cũng thuộc diện sớm nhất trong tỉnh.
Mở đầu cuộc kháng chiến chống Pháp, Ninh Hòa xây dựng ngay được một lực lượng vũ trang mạnh nhất trong tỉnh, gồm 4 đại đội dân quân tập trung (bộ đội địa phương) và màng lưới dân quân tự vệ rộng khắp các xã. Nhờ vậy, đến năm 1948 phong trào nhiều huyện trong tỉnh gặp khó khăn, ở Ninh Hòa phong trào kháng chiến phát triển rất cao: 1 phần 3 dân số trong độ tuổi gia nhập các tổ chức cứu quốc bí mật, làm nhiệm vụ kháng chiến; dân quân hạ được đồn địch; các thôn trên vành đai căn cứ Hòn Hèo vẫn trụ vững làm nhiệm bảo vệ, tiếp tế cho căn cứ. Giữa năm 1948 đến tháng 7.1954, căn cứ Hòn Hèo và vùng núi Đá Bàn được tỉnh chọn xây dựng thành căn cứ kháng chiến của tỉnh, phong trào kháng chiến của Ninh Hòa càng phát triển mạnh mẽ. Đến Đông - Xuân 1953 - 1954, trở thành cao trào toàn dân đánh giặc, chỉ trong 6 tháng Xuân - Hè 1954, quân và dân Ninh Hòa phối hợp với các lực lượng vũ trang tỉnh trên địa bàn, tấn công tiêu diệt và bứt rút hàng loạt đồn bót địch, giải phóng toàn bộ vùng nông thôn. Hàng Binh đoàn chủ lực ngụy đứng trên địa bàn, phản chiến tập thể, nhiều Tiểu đoàn địch bị tiêu diệt và tan rã. Ninh Hòa góp phần xứng đáng cùng toàn tỉnh và cả nước kết thúc thắng lợi oanh liệt cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược.
Bước vào thời kỳ chống Mỹ, cứu nước, từ năm 1955 đến năm 1959, nhiều huyện trong tỉnh không còn cán bộ và cơ sở cách mạng, ở Ninh Hòa phong trào bị tổn thất rất nặng, nhưng cơ sở còn ở nhiều thôn, xã ở vùng Tây, vùng Đông và phía Bắc huyện, còn một chi bộ trong quần chúng vùng địch kiểm soát và còn có sự lãnh đạo của Huyện ủy.
Sau khi Nghị quyết 15 Trung ương về đến huyện, phong trào hồi phục rất nhanh. Đầu năm 1962, có lực lượng vũ trang hỗ trợ, nhân dân xã Ninh Phước đồng khởi giải phóng thắng lợi, hàng 100 quần chúng xuống đường kéo lên quận đấu tranh chống khủng bố, địch phải nhượng bộ. Đây là cuộc đồng Khởi thắng lợi đầu tiên ở vùng đồng bằng của tỉnh. Cuối năm 1963, Ninh Hòa đã đánh bại về cơ bản "quốc sách ấp chiến lược" của địch trên địa bàn. Từ 18 cán bộ, chiến sĩ vũ trang (năm 1961), đến 1965 huyện đã xây dựng được 2 đại đội và 1 trung đội (thiếu) bộ binh, một số trung, tiểu đội binh chủng chuyên môn như: công binh, trợ chiến, trinh sát đặc công. Truyền thống trong chống Pháp như được lập lại, Ninh Hòa là huyện có lực lượng vũ trang địa phương mạnh nhất thời kỳ này…
Trong phong trào đồng khởi giải phóng (1964 - 1965), Ninh Hòa đồng khởi giải phóng nhiều xã và bảo vệ được vùng giải phóng lâu nhất trong tỉnh. Xã Ninh Thọ bị quân Nam Triều Tiên và quân ngụy phản kích, lấn chiếm rất ác liệt, quân và dân xã Ninh Thọ đã kiên cường chiến đấu giữ vững vùng giải phóng suốt 2 năm (11.1964 - 10. 1966). Xã Ninh Thọ là ngọn cờ tiêu biểu về chủ nghĩa anh hùng cách mạng, truyền thống bất khuất và về vận dụng nhuần nhuyển phương châm 3 mũi giáp công thắng địch, giữ vững vùng làm chủ đến ngày giải phóng tháng 4.1975.
Trong chống Mỹ, truyền thống cách mạng ngày 16.7 được phát huy, tỏa sáng. Nhiều cuộc biểu tình quy mô hàng ngàn người kéo vào quận đường đấu tranh thắng lợi (Ninh Diêm) đặc biệt, trong Tết Mậu Thân 1968, trên 600 quần chúng hai xã Ninh Thọ, Ninh An trương cờ hòa bình, khẩu hiệu "đả đảo Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu" ngực đính khẩu hiệu "quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh" giục trống xuống đường biểu tình trước mũi súng quân Nam Triều Tiên và quân ngụy, kết thúc an toàn, thắng lợi, đã để lại trong lòng nhân dân dấu ấn lịch sử và niềm tự hào sâu sắc.
Mùa Xuân năm 1975, Ninh Hòa là huyện tiếp quản giải phóng sớm nhất tỉnh, góp phần xứng đáng vào thắng lợi lịch sử vĩ đại, giải phóng hoàn toàn miền Nam thống nhất Tổ quốc, cùng cả nước đi lên chủ nghĩa xã hội.
Trải qua chặng đường lịch sử 45 năm, trong đó trọn 30 năm tiến hành kháng chiến, biết bao cán bộ, đảng viên và đồng bào trong huyện đã hy sinh vì sự nghiệp giải phóng quê hương, giải phóng dân tộc. Hàng ngàn lượt người bị địch bắt tù đày tra tấn rất dã man, 30 làng mạc bị địch tàn phá hủy diệt, biết bao gia đình lâm vào cảnh khốn cùng, tiêu tan, ly tán, cha mất con, vợ mất chồng, cửa nhà tan nát. Nhưng người trước ngã xuống, người sau tiếp bước tiến lên. Nhiều chiến sĩ cộng sản và cở sở cách mạng bị tù đày hết nhà tù này sang nhà tù khác, vẫn kiên trung bất khuất, chiến đấu bảo vệ khí tiết cách mạng đến cùng, ra khỏi nhà tù là tiếp tục xông pha chiến đấu. Lực lượng vũ trang, cán bộ chiến sĩ các đội vũ trang công tác chịu đựng mưa bom, bảo đạn, ở bụi, nằm hầm bí mật, bám làng, bám địch chiến đấu, lãnh đạo quần chúng đấu tranh. Có biết bao gia đình sống trong vùng địch kiểm soát vẫn bí mật tham gia kháng chiến, đóng góp tiền của, đào hầm bí mật nuôi dấu cán bộ, không sợ tan nát cửa nhà, không sợ tù đày, giết hại.
Trong suốt 45 năm ấy, trên mảnh đất thân yêu Ninh Hòa đã khắc ghi biết bao sự kiện lịch sử, biết bao chiến tích lẫy lừng, sáng chói chủ nghĩa anh hùng cách mạng. Những thắng lợi vẽ vang, những sự tích anh hùng, những hy sinh mất mác to lớn ấy được ghi vào những trang sử vàng của quê hương, dân tộc để thế hệ hôm nay và mai sau mãi mãi ghi nhớ với lòng tự hào và biết ơn vô hạn đối với quá khứ, để kế thừa, phát huy xứng đáng trong nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
Những thắng lợi lịch sử vĩ đại nói trên trước hết là do có sự lãnh đạo tài tình, sáng suốt của Đảng Cộng sản Việt Nam quang vinh và Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại và do những nguyên nhân cũng là bài học kinh nghiệm quý báu.
1/ Ninh Hòa sớm có tổ chức Đảng Cộng sản lãnh đạo vững vàng, dày dạn kinh nghiệm, có khả năng vận dụng sáng tạo đường lối, chủ trương của Đảng, chỉ thị nghị quyết của cấp trên vào hoàn cảnh cụ thể của địa phương. Đảng bộ được xây dựng ngày một vững mạnh, tổ chức chặt chẻ, kỷ luật nghiệm minh, tự phê bình và phê bình nghiêm túc, nội bộ đoàn kết, thống nhất, gắn bó chặt chẻ với nhân dân, Trình độ năng lực lãnh đạo, phẩm chất đạo đức, tính chiến đấu không ngừng được nâng cao.
Cán bộ, đảng viên luôn trung thành, tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng, của Bác Hồ kính yêu, luôn kiên định mục tiêu lý tưởng, nêu cao vai trò tiên phong gương mẫu, chí công vô tư, sẳn sàng xã thân vì sự nghiệp cách mạng, vì lợi ích của nhân dân. Nhiều cán bộ, đảng viên không may bị địch bắt đã nêu cao khí phách anh hùng làm rạng rỡ thanh danh và uy tín của Đảng. Đảng trở thành niềm tin, niềm tự hào, là người dẫn đường, chỉ lối không thể thiếu của nhân dân.
2/ Nhân dân Ninh Hòa giàu lòng yêu nước, truyền thống đấu tranh cách mạng kiên cường, câm thù địch sâu sắc, rất khao khát độc lập tự do, đã sớm tiếp thu và hưởng ứng mạnh mẽ con đường mà Đảng và Bác Hồ đã lựa chọn "Độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội". Được Đảng lãnh đạo, nhân dân đã đứng lên đấu tranh dũng cảm, ngoan cường, xuống đường biểu tình từ sau ngày thành lập Đảng (16.7.1930). Trong kháng chiến, dù ác liệt, hy sinh nhân dân vẫn một lòng trung thành đi theo con đường lãnh đạo của Đảng, của Bác Hồ kính yêu: bất hợp tác với địch, thoát ra rừng sinh sống chiến đấu, chống địch dồn dân, tập trung dân vào vùng chúng kiểm soát. Đồng khởi giải phóng, xuống đường biểu tình đấu tranh trước mũi súng địch, đóng góp sức người, sức của to lớn cho kháng chiến. Không chỉ ở nông thôn mà trong thị trấn, thị tứ khi được Đảng vận động là sẳn sàng tham gia kháng chiến, nuôi dấu cán bộ cách mạng, nhân dân đã cùng với bộ đội, du kích diệt ác, phá kèm, tiêu diệt địch giành quyền làm chủ thôn, xã, tấn công binh vận phá rã hàng ngũ địch, tham gia xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân trong mặt trận Tổ quốc.
3/ Lực lượng vũ trang huyện trong 2 cuộc kháng chiến thành lập rất sớm, từ cung tên giáo mác càng đánh càng mạnh, càng trưởng thành, mang đầy đủ bản chất cách mạng, bản chất nhân dân, gắn bó với nhân dân như cá với nước, vì nhân dân chiến đấu quên mình. Vừa chiến đấu vừa tuyên truyền vận động quần chúng xây dựng cơ sở. Chất lượng chính trị, kỹ năng chiến đấu không ngừng được nâng cao. Cùng với tỉnh thành lập rất sớm binh chủng kỹ thuật mới (đặc công) đáp ứng kịp thời yêu cầu của chiến trường. Ba thứ quân trên địa bàn huyện vận dụng sáng tạo, linh hoạt phương châm 2 chân 3 mũi giáp công lập nhiều chiến công oanh liệt, hỗ trợ tích cực cho phong trào đấu tranh chính trị của nhân dân.
Cùng với việc xây dựng lực lượng vũ trang, Ninh Hòa xây dựng thành công và bảo vệ vững chắc các căn cứ địa cách mạng, làm chổ dựa vững chắc cho phong trào kháng chiến của nhân dân, bảo đảm cho các cơ quan lãnh đạo huyện, tỉnh có điều kiện ổn định để chỉ đạo cuộc kháng chiến. Lực lượng vũ trang có nơi đứng chân thực hiện có hiệu quả phương châm vừa chiến đấu vừa xây dựng, vừa sản xuất thực hiện hậu cần tại chổ, bảo đảm càng chiến đấu càng trưởng thành, làm nòng cốt đắc lực cho phong trào toàn dân kháng chiến của huyện.
Từ những nguyên nhân đó, Đảng bộ đã khơi dậy và phát huy được sức sáng tạo, tinh thần cách mạng của quần chúng, tạo nên sức mạnh tổng hợp to lớn đưa phong trào cách mạng và kháng chiến của huyện vượt qua nhiều bước ngoặt lịch sử cực kỳ khó khăn, phức tạp tiến lên giành thắng lợi to lớn.
4/ Thắng lợi của Ninh Hoà còn do có sự chi viện to lớn của đồng bào trong tỉnh, của cả tiền tuyến lớn miền Nam và hậu phương lớn miền Bắc xã hội chủ nghĩa, của các địa phương, đơn vị bạn, của các cán bộ chiến sĩ từ mọi miền đất nước đã chiến đấu hy sinh, hoặc để lại một phần máu thịt trên chiến trường tàn khốc Ninh Hoà.
Tuy nhiên, trong quá trình lãnh đạo quần chúng tiến hành cuộc cách mạng giải phóng quê hương, giải phóng dân tộc, bên cạnh những thắng lợi giành được rất to lớn, Đảng bộ không tránh khỏi những sai lầm, khuyết điểm. Phần nhiều là khuyết điểm trong đánh giá tình hình ta và địch nhiều lúc không sâu sát và đầy đủ, không nhận thức và lường hết được những âm mưu và thủ đoạn thâm độc của kẻ thù, nhất là ở những thời điểm cách mạng chuyển giai đoạn. Do vậy, trong vận dụng đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, trong tổ chức thực hiện Chỉ thị, Nghị quyết của Tỉnh uỷ và của Đảng bộ nhiều lúc còn chậm, mặt đấu tranh chính trị, binh vận, việc xây dựng và phát triển Đảng trong quần chúng vùng địch kiểm soát… còn yếu. Ninh Hoà có lúc chia thành 3 vùng, có lúc thành 2 huyện, nhưng sự chỉ đạo giữa các Đảng bộ trên địa bàn có lúc thiếu phối hợp chặt chẽ, thống nhất. Hiện tượng tiêu cực, thoái hóa, biến chất của một số cán bộ, đảng viên ở một vài nơi, từng lúc có ảnh hưởng nhất định đến niềm tin của nhân dân đối với cán bộ của Đảng.
Cuộc cách mạng giải phóng dân tộc, giải phóng quê hương đã kết thúc. Lịch sử đã sang trang nhưng âm hưởng hào hùng và những bài học lịch sử rút ra từ cuộc đấu tranh cách mạng và kháng chiến của Đảng bộ và nhân dân Ninh Hoà mãi mãi vang vọng và giữ nguyên giá trị cho đến hôm nay và mai sau. Đó là động lực tinh thần, tài sản vô giá để Đảng bộ và nhân dân Ninh Hoà tiếp tục tiến bước trên con đường cách mạng do Đảng ta lãnh đạo, thực hiện thắng lợi đường lối đổi mới, xây dựng huyện nhà giàu mạnh và phồn vinh, góp phần xứng đáng vào công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.